Asortyment produkowany w HASAG-u Apparatebau
W tej zakładce postaramy się przedstawić Państwu asortyment produkowany przez HASAG Apparatebau w latach 1942-1945. Produkcja w HASAG-u Apparatebau została nastawiona głównie na potrzeby niemieckiego wysiłku wojennego. Zakłady były przeznaczone do seryjnej produkcji amunicji dla niemieckich sił zbrojnych. Produkowano głównie amunicję karabinową, przeciwlotniczą oraz wyrzutnie rakiet „Panzerschreck”. Oprócz amunicji produkowano różnego rodzaju generatory na gaz drzewny oraz narzędzia.
Produkcja Generatorów
Zanim zakłady HASAG Apparatebau przystąpiły do produkcji amunicji, od 1942 roku skoncentrowano się na produkcji generatorów gazu drzewnego, znanych jako „Boilery”. Te urządzenia, wykorzystywane do napędzania ciężarówek, były odpowiedzią na coraz większe problemy z niedoborem paliw konwencjonalnych. Generator gazu drzewnego działał na zasadzie przekształcania drewna w gaz drzewny, który następnie mógł zasilać silniki spalinowe pojazdów, zastępując deficytowe paliwa płynne, takie jak benzyna. W odpowiedzi na rosnące zapotrzebowanie na alternatywne źródła napędu produkcja w HASAG-u Apparatebau intensywnie się rozwijała. W 1942 roku rozbudowano dział produkcji generatorów, tzw. Generatorenbau, który zajmował się wytwarzaniem tych urządzeń. W ramach projektu powołano sześć specjalistycznych działów, w tym kluczowe Działy Tłoczni (Presserei) i Dział Spawalniczy (Schweisserei), które były odpowiedzialne za kształtowanie i montaż komponentów niezbędnych do produkcji generatorów. Produkcja wymagała precyzyjnych działań w zakresie obróbki metalu, spawania oraz tłoczenia, co umożliwiało masowe wytwarzanie urządzeń. W tym okresie przedsiębiorstwo osiągnęło znaczące tempo produkcji, wytwarzając 1000 generatorów miesięcznie na początku 1943 roku, a plan na kwiecień zakładał produkcję nawet 3000 sztuk. Z biegiem czasu produkcja generatorów na gaz drzewny w HASAG-u Apparatebau zaczęła stopniowo tracić na znaczeniu, głównie z powodu spadku liczby zamówień. Wynalazek, który początkowo wydawał się obiecującym rozwiązaniem w obliczu kryzysu paliwowego, okazał się w praktyce nieefektywny. „Boilery”, czyli generatory gazu drzewnego, miały tendencję do korodowania – rdzewiały z biegiem czasu, co skutkowało szybkim pogorszeniem ich stanu technicznego. W efekcie stawały się one bezużyteczne, co zniechęciło do dalszego inwestowania w ten rodzaj napędu. Pomimo spadku zapotrzebowania i rosnących problemów z jakością, dział produkcji generatorów (Generatorenbau) w HASAG-u Apparatebau działała do 1944 roku.
Amunicja kal. 7,92 × 57 mm „Mauser”
Zanim przystąpiono do produkcji własnej amunicji, zakłady w oddziale „Rekalibrierung” przywracały zużytą amunicję przysyłaną z poszczególnych jednostek i frontu. Produkcja amunicji kal. 7,92 × 57 mm na miejscu ruszyła pod koniec 1943 roku, wtedy to wyprodukowano pierwszą serię własnej amunicji oznaczoną kodem literowym „nbe” – Hasag Eisen-und Metallwerke G.m.b.H Apparatebau Tschenstochau. Produkcja trwała bez przerw, aż do stycznia 1945 roku i obejmowała produkcję amunicji bojowej, jak i ćwiczebnej do celów szkoleniowych. Ze względu na oszczędność materiałów (mosiądz, miedź) łuski były wykonane ze stali, która później została pokryta lakierem ochronnym w różnych odcieniach koloru zielonego. Po procesie produkcyjnym amunicja pakowana była do tekturowych pudełek i składana w magazynach, czekając na dalszy transport. Według licznych wspomnień polskich pracowników zakłady nie posiadały swojej lokomotywy, a wagony załadowane amunicją miały być wypychane przez żydowskich więźniów na bocznicę poza teren zakładów, gdzie były podczepiane pod lokomotywę. Niestety wiele zamówień musiało powrócić z powrotem do zakładów z powodu mocnej korozji łusek, która powstała w wyniku magazynowania ich w niesprzyjających warunkach. Na terenie zakładów Niemcy zbudowali podziemną strzelnicę o długości ok. 80-100 metrów do przeprowadzenia testów — przestrzeliwania wyprodukowanej amunicji. Zakłady HASAG Tschenstochau, w których produkowano amunicję karabinową kalibru 7,92×57 mm, stanowiły drugi co do wielkości ośrodek produkcji amunicji dla niemieckiej armii na terenie Generalnego Gubernatorstwa, ustępując jedynie zakładom HASAG w Skarżysku-Kamiennej.
Kilka sztuk łusek i pustych nabojów kal. 7,92 × 57 mm wyprodukowanych przez HASAG Apparatebau.
Zbliżenie na oznaczenia znajdujące się wokół spłonek łusek.
Etykiety informujące o tym, że pociski typu S. m. E. są dobre i gotowe do umiejscowienia w łusce Wlepki zostały odnalezione na kolonii przyfabrycznej. Zbiory autorów
Tekturowy kartonik na amunicję kal. 7.92 × 57 mm, wyprodukowaną przez HASAG Apparatebau w 1944 roku.
Zbiory Kacpra Knapika
Spis wyprodukowanych serii amunicji kal. 7,92 × 57 mm w latach 1943-1945
| 1943 | |||
| nbe | St+ | 1 | 43 |
| 1944 | |||
| nbe | St+ | 1 | 44 |
| nbe | St+ | 2 | 44 |
| nbe | St+ | 3 | 44 |
| nbe | St+ | 4 | 44 |
| nbe | St+ | 5 | 44 |
| nbe | St+ | 6 | 44 |
| nbe | St+ | 7 | 44 |
| nbe | St+ | 8 | 44 |
| nbe | St+ | 9 | 44 |
| nbe | St+ | 10 | 44 |
| nbe | St+ | 11 | 44 |
| nbe | St+ | 12 | 44 |
| nbe | St+ | 13 | 44 |
| nbe | St+ | 14 | 44 |
| nbe | St+ | 15 | 44 |
| nbe | St+ | 16 | 44 |
| nbe | St+ | 17 | 44 |
| nbe | St+ | 18 | 44 |
| nbe | -St+ | 19 | 44 |
| nbe | -St+ | 20 | 44 |
| nbe | -St+ | 21 | 44 |
| nbe | -St+ | 22 | 44 |
| nbe | -St+ | 23 | 44 |
| nbe | -St+ | 24 | 44 |
| nbe | -St+ | 25 | 44 |
| nbe | -St+ | 26 | 44 |
| nbe | -St+ | 27 | 44 |
| nbe | -St+ | 28 | 44 |
| nbe | -St+ | 29 | 44 |
| nbe | -St+ | 30 | 44 |
| nbe | -St+ | 31 | 44 |
| nbe | -St+ | 32 | 44 |
| nbe | -St+ | 33 | 44 |
| 1945 | |||
| nbe | -St+ | 1 | 45 |
| nbe | -St+ | 2 | 45 |
| nbe | -St+ | 3 | 45 |
Objaśnienie skrótów:
nbe — HASAG Eisen-und Metallwerke G.m.b.H Apparatebau Tschenstochau
St + — łuska stalowa
-St+ — łuska stalowa wzmocniona, z jednym kanałem ogniowym
1 — numer serii
44 — rok produkcji
Opracował: K. Langier na podstawie zachowanych łusek oraz papierowych etykiet
Skrzynie na amunicję kal. 7,92 × 57 mm z HASAG-u Apparatebau
Relikt drewnianej skrzynki na 900 naboi kal. 7,92 × 57 mm, znalezionej podczas eksploracji piwnic kolonii przyfabrycznej. Wymiary: 35 × 30 × 15,5 cm. Zbiory autorów.
Drewniana skrzynka na 1500 naboi kal. 7,92 × 57 mm przeznaczonych do karabinu maszynowego MG. Skrzynka została podarowana przez mieszkańca osiedla przyfabrycznego. Wymiary: 47 × 34,5 × 16 cm. Zbiory autorów.
Etykieta informująca, że w skrzyni przechowywana była amunicja ćwiczebna.
Skrzynia na 1500 ćwiczebnych naboi kal. 7,92 × 57 mm.
Amunicja przeciwlotnicza kal. 2 cm „Flak”
Oprócz produkcji amunicji karabinowej HASAG Apparatebau zajmował się również przywracaniem zużytej amunicji kalibru 20 × 139 mm używanej w działkach przeciwlotniczych Flak 2 cm powszechnie stosowanych do obrony przeciwlotniczej oraz przeciwlotniczego wsparcia wojsk lądowych. Tego typu działa często montowane były na różnych platformach, w tym na stałych podstawach na ziemi, na pojazdach kołowych, półgąsienicowych lub gąsienicowych oraz na okrętach. Pomimo stosunkowo małego kalibru działa flak 2 cm mogły być skuteczne w niszczeniu celów powietrznych, szczególnie gdy były używane w bateriach lub w połączeniu z innymi rodzajami broni przeciwlotniczej. 23 stycznia 1943 roku złożono zamówienie na renowację łusek 2 cm, a miesięczna wielkość produkcji miała wynosić ok. 1 mln sztuk. Wystrzelone łuski zostały przekazane do HASAG-u Apparatebau, a ich przywracanie ruszyło od stycznia 1943 roku. Raport produkcji z 2 kwietnia 1943 roku podaję, że firma wyprodukowała 1 294 653 sztuki a spośród nich:
- 546070 sztuk amunicji przeznaczonej na złom,
- 4071 sztuk amunicji ostrej,
- 367 088 sztuk amunicji ćwiczebnej,
- 360 615 sztuk amunicji ślepej.
Najczęstsze problemy występowały z pojawianiem się rdzy, która powstawała w wyniku złego przechowywania naboi, stąd wiele sztuk musiało powrócić z powrotem do zakładów. W raportach są również wymienianie problemy z uzyskaniem jednolitego koloru łusek spowodowanymi użyciem zbyt gęstej farby. Do listopada 1943 roku większość problemów została zniwelowana, a produkcja była kontynuowana jeszcze rok później.
Obsługa działka flak 2 cm 30/38 przygotowuję się do odparcia nalotu. Źródło: Topwar.ru.
Pierwsza strona raportu produkcji z 2 marca 1943 roku. Źródło: Państwowe Archiwum w Częstochowie.
Projekt nowej papierowej etykiety, którą miały być oznaczane skrzynie z amunicją 2 cm przywróconą w HASAG-u Apparatebau. Źródło: Państwowe Archiwum w Częstochowie.
Skrzynie na amunicję 2 cm z HASAG-u Apparatebau
Relikty drewnianej skrzynki na 80 sztuk przeciwpancernej amunicji kal. 2 cm, znalezionej podczas eksploracji w jednej z piwnic na terenie kolonii przyfabrycznej.
Zbliżenie na papierową etykietę informującą o rodzaju amunicji, która znajdowała się w skrzyni.
Wyrzutnie Raketenpanzerbüchse 54 „Panzerschreck”
Wyrzutnia Panzerschreck została wprowadzona do służby w 1943 roku i była używana przez niemieckie siły zbrojne aż do zakończenia wojny. Była wyjątkowa ze względu na swoją skuteczność przeciwko pancerzom, a także łatwość obsługi w porównaniu do wcześniejszych modeli. Miała prostą konstrukcję składającą się z długiej rury, w której umieszczano pocisk rakietowy, ochronnej tarczy, spustu i celownika. Panzerschreck używał pocisków rakietowych, które miały kumulacyjną głowicę odłamkowo-burzącą. Były one zdolne do przebicia grubszych pancerzy czołgów wówczas używanych przez aliantów. Mimo że była skuteczna, miała swoje wady, takie jak duża waga i złożoność w porównaniu do konkurencyjnych systemów, jak również ograniczony zasięg i celność. Mimo tych ograniczeń wyrzutnie były istotnym elementem w niemieckiej taktyce przeciwpancernej w późnym okresie wojny. W HASAG-u Apparatebau produkcja trwała raptem kilka miesięcy ze względów na słabe wykonanie oraz fatalne wyniki testów poligonowych. Wyrzutnie wyprodukowane przez HASAG Apparatebau nosiły sygnaturę „nbe”.
Niemiecka mapa z 1944 obrazującą najważniejsze ośrodki produkujące uzbrojenie. HASAG Tschenstochau jest oznaczony czerwonym trójkątem, co wskazuje na produkcję granatników „Panzerschreck”. Źródło: https://www.bergflak.com/pspaint.html.
Niemiecki żołnierz celujący z wyrzutni Raketenpanzerbüchse 54 z tarczą przeciwwybuchową. Źródło: Bundesarchiv.
Wyrzutnia rakiet przeciwpancernych Panzerschreck RPzB 54 „Panzershreck” o numerze seryjnym 11034 wyprodukowana przez HASAG Apparatebau. Źródło: International Military Archives.
Wyrzutnia rakiet przeciwpancernych Panzerschreck RPzB 54 „Panzershreck” o numerze seryjnym 1202 wyprodukowana przez HASAG Apparatebau. Źródło: International Military Archives.
Opracował: K. Langier.
Zdjęcia eksponatów wykonał: M. Bocian.
Na podstawie:
Rottman, G. . German Flak Defences vs Allied Heavy Bombers 1942–45. Oxford: Osprey Publishing, 2007
Myles, J, Mauser Bolt Rifles & Ammunition. London: Arms & Armour Press, 1996.
Fischer, W, Infantry Anti-Tank Weapons of World War II. London: Almark Publishing, 1974.
Karay, F, Obóz Hasag-Apparatebau, 2006.